Historia Ziemi Krzeszowickiej

Historia

W X w. okolice Krzeszowic znajdowały się prawdopodobnie w obrębie państwa wielkomorawskiego, a za czasów Bolesława Chrobrego weszły w skład państwa polskiego. W wyniku postanowień statutu Bolesława Krzywoustego (1138) stały się częścią składową krakowskiej dzielnicy senioralnej. Do 1795 r. omawiany obszar wchodził w skład powiatu krakowskiego i województwa krakowskiego. Od lipca 1796 do 15 lipca 1809 r. okolice Chrzanowa, Krzeszowic i Jaworzna wchodziły w skład tzw. Galicji Zachodniej. W latach 1815-1846 rejon chrzanowski stanowił część składową Okręgu Wolnego Miasta Krakowa – tzw. Rzeczpospolitej Krakowskiej. Rejon chrzanowsko-krzeszowicki od 1846 do 1853 r. wchodził w skład powiatu krakowskiego. Jednak już w sześć lat później zlikwidowano urzędy powiatowe w Krzeszowicach i Jaworznie, włączając podległe im miejscowości do powiatu chrzanowskiego. 12 lipca 1866 r. Sejm Krajowy we Lwowie uchwalił ustawę gminną, która zaprowadziła w Galicji samorząd krajowy, powiatowy i gminny. Gminy miały charakter jednostkowy, co w praktyce oznaczało, że każda wieś stanowiła odrębną gminę wiejską. Na terenie powiatu chrzanowskiego znajdowało się 80 jednostkowych gmin wiejskich oraz cztery gminy miejskie (Chrzanów, Nowa Góra, Jaworzno i Trzebinia). Krzeszowice wchodziły w skład powiatu chrzanowskiego i były (obok Chrzanowa i Jaworzna) siedzibą sądu powiatowego (okręg działania sądu powiatowego był mniejszy od obszaru powiatu administracyjnego, w każdym z nich istniały dwa bądź więcej sądy powiatowe). Z pewnymi zmianami taki stan rzeczy utrzymał się do wybuchu II wojny światowej.

Pierwsza informacja o miejscowości Krzeszowice pochodzi z 1286 r.

W roku tym biskup Paweł z Przemankowa polecił Fryczkowi z Bytomia utworzyć tu sołectwo na zasadach prawa magdeburskiego. W 1555 r. wojewoda krakowski Stanisław z Tęczyna (27 III 1514 - 5 III 1560) przejął całe Krzeszowice, przyłączając do swego folwarku część biskupią tej wsi, którą pozyskał od biskupa krakowskiego Andrzeja Zebrzydowskiego w zamian za swoją część Luszowic. W 1637 r. zmarł ostatni z Tęczyńskich – wojewoda krakowski Jan Magnus. Jedyną dziedziczką zmarłego Jana Magnusa była córka Izabela (zm. 1667), która w 1639 r. została przez opiekunów wydana za mąż za znanego polityka i poetę Łukasza Opalińskiego (1612-1662), marszałka nadwornego koronnego. Kolejno Krzeszowice przejmowali Sieniawscy, Czartoryscy, Lubomirscy i wreszcie Potoccy.

W związku z inwestycjami poczynionymi przez Izabelę Lubomirską od 1780 r. rozpoczęło działalność krzeszowickie uzdrowisko. Z fundacji Zofii Potockiej w 1829 r. powstał szpital dla pracowników dóbr tęczyńskich, który w czasie powstania listopadowego (1830-31), z polecenia Artura Potockiego, został udostępniony powstańcom szukającym schronienia na terenie Rzeczpospolitej Krakowskiej. W latach 1842-43 wybudowano "Dom Schronienia im. Artura" przeznaczony dla ubogich. Jedną z bardziej interesujących budowli jest powstały w 1832 i 1840-44 r. neogotycki kościół według projektu K. F. Schinkla, którego wykańczanie trwało do roku 1874. W 1847 r. przeprowadzono przez Krzeszowice linię kolejową z Krakowa do Mysłowic, zaś w roku 1850 Krzeszowice otrzymały przywilej na odbywanie jarmarków. Miejscowa ludność zaangażowana była w powstaniach listopadowym, krakowskim i styczniowym, dla którego okoliczne miejscowości stanowiły ważne punkty przerzutu broni i powstańców do Królestwa. W latach 1850-55 Potoccy wybudowali, według projektu F.M. Lanci, pałac w stylu renesansu włoskiego. Wraz z rozpoczęciem budowy pałacu założono park krajobrazowy z cechami parku angielskiego. Pałac został zamieszkany dopiero w 1862 r., a drobne przeróbki, szczególnie wnętrz, trwały do 1870 r. Pod koniec XIX w. Krzeszowice przeżyły fazę intensywnego rozwoju przemysłowego i urbanistycznego. Powstały nowe zakłady produkcyjne: garncarskie, tartak parowy, fabryka beczek, fabryka zaprawy fasadowej, fabryka dachówek i drenów, fabryka farb ziemnych oraz fabryka wyrobów cementowych i betonowych.

W 1910 r. Krzeszowice obejmowały powierzchnię 733,6 ha. Miejscowość zamieszkiwało 2 619 osób. Struktura wyznaniowa kształtowała się następująco: rzymskich katolików – 2 130 (81,3 %), grekokatolików – 13 (0,5 %), innych wyznań – 5 (0,2 %), wyznawców judaizmu – 471 (18 %). W miejscowości znajdowało się 311 domów.

Na przełomie XIX i XX w. w Krzeszowicach rozpoczęły działalność pierwsze partie polityczne.

Działalność ruchu ludowego została zapoczątkowana w ostatnim roku XIX w. Swoją aktywność przejawiali w Krzeszowicach również socjaliści, działający tu od pierwszych lat XX w. W miejscowości rozwijał się ruch sokoli, przygotowujący młodzież do podjęcia walki zbrojnej o niepodległość kraju. Na początku XX w. została tu utworzona drużyna Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, której organizatorem był Jan Siodłak.

Wkrótce po odzyskaniu niepodległości Rada Gminy rozpoczęła zabiegi mające na celu przyznanie Krzeszowicom praw miejskich. 15 lutego 1919 r. spośród miejscowych radnych została powołana komisja, która miała opracować w szczegółach sprawę umiastowienia Krzeszowic. Kilka lat później zabiegi władz gminy zostały uwieńczone sukcesem. Na mocy ustawy z 3 grudnia 1924 r. Krzeszowice zostały podniesione do rangi gminy miejskiej z dniem wejścia w życie ustawy, czyli 1 stycznia 1925 r.

Krzeszowice w granicach administracyjnych w 1927 r. obejmowały powierzchnię ponad 753 ha. Według danych z 1921 r. miejscowość liczyła 2933 mieszkańców, w tym 1388 (47%) mężczyzn i 1545 (53%) kobiety. Wyznanie kształtowało się następująco: rzymsko-katolickie – 2409 (82,1%) osób, grecko-katolickie – 4 (0,1%) osoby, ewangelickie 12 (0,4%) osób, inne chrześcijańskie – 1 (0,05%) osoba, mojżeszowe – 506 (17,3%) osób i niewiadome jedna osoba (0,05%). Reprezentowane były następujące narodowości: polska – 2931 (99,9%) osób, rusińska i żydowska po jednej osobie. W 1931 r. Krzeszowice zamieszkiwało 3 391 osób. Osiem lat później ludność miasta wzrosła do 3 500 osób. Silny rozwój targów oraz powstanie w samym mieście i jego najbliższej okolicy zakładów przemysłowych, spowodowały stosunkowo szybkie zmiany w przestrzennym układzie miasteczka. Zaczęto wznosić kamienice czynszowe trzy– i czterokondygnacyjne. Wyodrębniła się dzielnica willowa o nazwie Nowy Świat. W 1933 r. powołano do życia Komitet Rozbudowy Miasta Krzeszowic, którego zadaniem było m. in. popieranie rozwoju budownictwa prywatnego. Brak terenów budowlanych został częściowo rozwiązany w 1922 r. Władze gminy nabyły wtedy część gruntu kościelnego, który po podzieleniu na parcele został sprzedany indywidualnym nabywcom. Dodatkowym czynnikiem powodującym wzrost budownictwa, było nadanie Krzeszowicom statusu uzdrowiska. Kuracjusze często wynajmowali pokoje w domach prywatnych. Według danych z 1921 r. w Krzeszowicach były 352 budynki mieszkalne. Nowych domów wznoszono niewiele - na początku lat trzydziestych w Krzeszowicach istniały 382 budynki, z czego stale zamieszkałych było 376. W okresie międzywojennym nastąpiło faktyczne rozejście się tradycyjnych funkcji Krzeszowic: miasto – uzdrowisko - rezydencja. Każda z nich zaczęła się rozwijać własnym torem. Mimo to obszar przestrzenny miasta pozostał harmonijny, dzięki temu Krzeszowice do drugiej wojny światowej zachowały charakter rezydencjonalnego miasteczka, w którym estetyka ulic i placów wynikała z jego uzdrowiskowego charakteru.

Po wkroczeniu wojsk niemieckich do miasta

ograniczono przede wszystkim swobodę poruszania się poprzez wprowadzenie godziny policyjnej od wczesnych godzin wieczornych do późnych godzin rannych. Również natychmiast wprowadzono instytucję zakładników w ilości po 15 osób na pół miesiąca. Pod groźbą kary śmierci wszyscy musieli oddać aparaty radiowe, broń, amunicję, sprzęt wojskowy, konfiskowano niektóre artykuły codziennego użytku, rabowano sklepy, pozorując dokonywanie masowych rabunków przez ludność cywilną. Wprowadzono system kartkowy na artykuły żywnościowe, który przewidywał dla ludności polskiej minimalne racje żywnościowe. 1 kwietnia 1941 r. wysiedlono z Krzeszowic 481 osób narodowości żydowskiej. Z tej liczby po 1945 r. powróciło do miasta 46 osób.

Wydano nakaz kłaniania się każdemu napotkanemu Niemcowi. Śledzono wszelkie przejawy życia politycznego. Ludzi aresztowano i przetrzymywano w areszcie całymi miesiącami. Dokonywano przymusowych wysiedleń. Przeprowadzano ciągłe rewizje, nakładano wysokie kary za błahe przewinienia. Niemcy wyeliminowali też z urzędów język polski, a wprowadzili niemiecki. Zakazano śpiewania polskich pieśni patriotycznych. Rozwiązano wszelkie stowarzyszenia i organizacje.

W kwietniu 1940 r. przybył do Krzeszowic generalny gubernator Hans Frank, oglądał pałac Potockich i całą okolicę. Postanowił tutaj urządzić swoją letnią rezydencję. Rozpoczęto przebudowę pałacu, która została ukończona 1 września1940 r. Na uroczyste otwarcie nowej rezydencji gubernatora przybyli Herman Goering i Joseph Goebbels. Przez pałac przewijało się codziennie wielu dygnitarzy, pomocników i pracowników nadzoru, gwarantujących bezpieczeństwo przebywającemu w Krzeszowicach Hansowi Frankowi.

Nazwa miejscowości została zmieniona na Kressendorf. Zmieniono także nazwy tych ulic, które miały związek z walką o niepodległość Polski. Ul. Grunwaldzką przemianowano na Kirchstrasse, Legionów na Czatkoiwerstrasse, Józefa Piłsudskiego na Krakauerstrasse, ul. Żwirki i Wigury na Feldstrasse.

  Mimo zwiększonego nadzoru niemieckiego, społeczność krzeszowicka i okoliczna podejmowała w czasie okupacji próby walki podziemnej. Działały tu grupy Armii Krajowej, Batalionów Chłopskich, Armii Ludowej, Szare Szeregi i wielu niezorganizowanych.

Po zakończeniu działań wojennych przystąpiono do liczenia strat.

Poważne straty materialne ponieśli mieszkańcy miasta – uciekające wojska niemieckie i wkraczające sowieckie, dokonywały rabunków. Z początkiem lat pięćdziesiątych w rejonie rynku rozpoczęto budo­wę domów mieszkalnych dla robotników. Przy ulicy Aptecznej (obecnie Wincentego Danka) i nad rzeczką Krzeszówką, zlokalizowano kilka budynków. Drugi, większy zespół usytuowano na południe od rynku, na obszarze nazywanym Kąty. Powstało tutaj ZOR-owskie osiedle dwu- i trójkondygnacyjnych budynków nakrytych stromymi dachami o architekturze odpowiadającej wymogom stylu socjalistycznego realizmu. Całość osiedla otaczała zieleń, starannie zaprojektowana w momencie tworzenia zespołu. W 1950 r. na 3 446 mieszkańców, 462 osoby podały podczas spisu, że utrzymują się z rolnictwa, co stanowiło 13% ogółu mieszkańców. Połowa z tej liczby pracowała w rolnictwie, drugą połowę stanowiły dzieci, młodzież i starcy, tzn. wszyscy ci, którzy z rolnictwa utrzymywali się, lecz w nim nie pracowali. Utrzymujący się z prac pozarolnych stanowili 87% ogółu mieszkańców. W ciągu kilku najbliższych lat procent zatrudnionych w rolnictwie spadł do 3,2%. Zaczęto rozbudowywać prze­mysł, rozszerzając tereny istniejących już zakładów. Powiększono tereny kolejowe na potrzeby węzła przetokowego, obsługującego okoliczne kamieniołomy. Z początkiem lat sześćdziesiątych, na obszarze dawnego toru wyścigowego kłusaków, powstały place składowe oraz fabryka materiałów budowlanych. Przy południowej granicy parku pałacowego, w miejscu dawnego ogrodu warzywnego, zlokalizowano zespół szklarni wraz z wła­sną kotłownią. Część rynku przed Vauxhallem zamieniono na zieleniec z fontanną. Już z początkiem lat sześćdziesiątych na całym obszarze Krzeszowic w sposób niekontrolowany zaczęła się pojawiać nowa zabudowa indywidualna. Około 1965 r. do osiedla Kąty dobudowano od strony południowej zespół bloków pięciokondygnacyjnych. Prawdziwa eksplozja urbanizacyjna miała miejsce na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. W tak krótkim okresie czasu działalność inwestycyjna objęła tereny równe dotychczasowej powierzchni zabudowy w Krzeszowicach. W centrum miasta pojawiła się zabudowa wielokondygnacyjna w for­mie osiedli blokowych. Na osiedlu Kąty wypełniono pozostały wolny teren nowymi blokami. W części wschodniej miasta, w bezpośrednim sąsiedztwie osiedla „Krakowska”,  powstał olbrzymi kombinat szklarniowy.W północnej części miasta zlokalizowano zakłady związane z obsługą rolnictwa i przemysłem spożywczym. W ich sąsiedztwie, poza torami bocznicy kolejowej, powstało osiedle domków jednorodzinnych „Ćmany”. Po południowej stronie miasta, w rejonie terenów kolejowych, przemysł stale powiększał swoje powierzchnie. Krzeszowice zmieniły swój charakter z rezydencjonalnego i uzdrowiskowego na ośrodek obsługi rolnictwa, a budowa nowych zakładów przemysłu, zwłaszcza wydobywczego, spowodowała wzrost znaczenia funkcji przemysłowej. W latach 60 i 70 w mieście powstały blokowe osiedla mieszkaniowe dla pracowników krakowskich i śląskich zakładów przemysłowych.

W 1964 r. reaktywowano uzdrowisko. W pobliżu łazienek odkryto dwa nowe źródła mineralne: solankowe oraz siarczane.

W latach 1966-68 przeprowadzono prace adaptacyjne w budynku łazienek „Zofia” i częściowo rozbudowano ośrodek. W 1970 r.  przyjął on pierwszych pacjentów. Na przełomie lat 1970/80 ponownie rozbudowano łazienki w kierunku południowym. Obecnie leczenie (stacjonarne i ambulatoryjne) obejmuje chorych ze schorzeniami reumatologicznymi, neurologicznymi i pourazowymi.

W związku z rozszerzeniem granic miasta po 1996 r. na terenie Krzeszowic znalazła się Kopalnia Wapienia „Czatkowice”, zatrudniająca ponad 380 osób, która jest największym zakładem przemysłowym w mieście.

Obecnie

ponad 10-tysięczne Krzeszowice znajdują się w powiecie krakowskim i są silnie związane z Krakowem. Wielu mieszkańców Krzeszowic codziennie dojeżdża do pracy w Krakowie, a młodzież krzeszowicka pobiera naukę na poziomie ponadpodstawowym i uniwersyteckim również w Krakowie.

Krzeszowice to ważny ośrodek handlowo-usługowy i turystyczny aglomeracji krakowskiej z rozbudowywaną infrastrukturą sportową i edukacyjną.